Δημοσίευση Οικονομικός Ταχυδρόμος 7-8-2003
“Μπορεί το ευρώ να αντικαταστήσει το δολάριο;”
Οι προοπτικές ανάδειξης του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος ως κυρίαρχου αποθεματικού μέσου
Εμμανουήλ Α. Κρανίδης1
1Ερευνητικός Συνεργάτης, Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ), Απόφοιτος Μεταπτυχιακού προγράμματος ‘Δημόσιας Πολιτικής και Διοίκησης’ (MSc in Public Policy and Management),Carnegie Mellon University, ΗΠΑ
Εισαγωγή
Η εισαγωγή του ευρώ την 1η Ιανουαρίου 1999 αποτέλεσε ένα ιστορικό βήμα προς την κατεύθυνση της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ως γεγονός μπορεί να ενταχθεί στα κομβικά σημεία της παγκόσμιας οικονομικής ιστορίας μαζί με την υιοθεσία του συστήματος του χρυσού ( Gold System) , την σύσταση της Ομοσπονδιακής Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ (FED) το 1913, την συμφωνία την εγκαθίδρυση του συστήματος Breton Woods το 1944 και την θεμελίωση και πλήρης αποδοχή του δολαρίου ως κυρίαρχο νόμισμα συναλλαγών και αποθήκης μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου[i]
Ωστόσο το σύστημα του ευρώ βρίσκεται ακόμη στην πρώτη φάση πραγματοποίησης του οπότε θα ήταν αρκετά αδόκιμο να στηρίξουμε σε μεγάλο βαθμό την επιχειρηματολογία μας για την προοπτική του ως αποθεματικό μέσο στην ιστορική του απόδοση. Αντιθέτως το δολάριο έχει ένα μακρύ ιστορικό χρήσης ως κινητήρια δύναμη του παγκόσμιου νομισματικού συστήματος και θα μπορούσαμε με βάση την παρελθούσα απόδοση του να εκτιμήσουμε την προοπτική παραμονής του στην παρούσα ισχύουσα θέση ως αποθεματικό μέσο. Στην παρούσα φάση το δολάριο είναι το κυρίαρχο αποθεματικό νόμισμα με περίπου 64% των αποθεματικών σε παγκόσμια κλίμακα κατονομασμένα σε δολάρια, Αντίθετα το ευρώ καταλαμβάνει 25 % και το υπόλοιπο ποσοστό είναι σε γεν και λοιπά νομίσματα[ii]
Συγκρίνοντας τις οικονομίες της Ευρωζώνης και της Αμερική και παρατάσσοντας τα κύρια πλεονεκτήματα του δολαρίου ως υπερκείμενο χρηματικό μέσο (incumbentcurrency) θα επιδιώξουμε να εξάγουμε τις εκτιμήσεις μας.
Τα κριτήρια που θα χρησιμοποιήσουμε για να συγκρίνουμε συνοπτικά τις δύο οικονομικές ζώνες υποστήριξης του καθενός εκ’ των δύο νομισμάτων, χωρίζονται στα εξής:
- Την θεσμική υποστήριξη
- Το μέγεθος & την ανταγωνιστικότητα
- Την εμπορική δύναμη & τις εμπορικές σχέσεις
- Την διάρθρωση των χρηματαγορών
1. Θεσμική υποστήριξη
Το θεσμικό οικοδόμημα του Ευρω συστήματος εξασφαλίζει ότι μακροπρόθεσμα το ευρώ θα αποτελέσει ένα σταθερό και αξιόπιστο νόμισμα. Το θεσμικό πλαίσιο ιδρύθηκε διαμέσου της Συνθήκης του Μάαστριχ και εγγυάται ότι η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ ή ECB) και το σύστημα των Εθνικών Κεντρικών Τραπεζών (Euro system) θα είναι ανεξάρτητες από άμεσες πολιτικές πιέσεις και πολιτικό έλεγχο και συνακόλουθα σε θέση να διεξάγουν μια επιτυχημένη νομισματική πολιτική. Η εστίαση της ΕΚΤ στον περιορισμό του πληθωρισμού και το Σύμφωνο Σταθερότητας αποτελούν ένα πλαίσιο που αποτελεί εχέγγυο για την δημοσιονομική και νομισματική πειθαρχία και στηρίζει την μακροοικονομική σταθερότητα της ευρωζωνης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτουργεί σε γενικές γραμμές πολύ συνετά όσον αφορά την οικονομική πολιτική της. Το δολάριο υποστηρίζεται από ένα πανίσχυρο θεσμικό σύστημα Ομοσπονδιακών Τραπεζών (Federal Reserve System), το οποίο διοικείται από επικεφαλής που έχουν αποδείξει την ικανότητα τους να διαχειριστούν την νομισματική πολιτική και να λειτουργούν το σύστημα ώστε να προσφέρουν την απαραίτητη ρευστότητα και να υπηρετήσουν αποτελεσματικά ως δανειστής της τελευταίας στιγμής (lender of last resort).Φαίνεται λοιπόν ότι και οι δύο οικονομίες στηρίζονται σε θεσμικές αρχές που μπορούν να εγγυηθούν την νομισματική και οικονομική σταθερότητα.
Μια ουσιώδης θεσμική διαφορά των δύο οικονομικών ζωνών είναι ότι οι ΗΠΑ αποτελούν ένα ενιαίο κράτος με ξεκάθαρες και αποκεντρωμένες ευθύνες λήψης αποφάσεων στην οικονομική πολιτική ενώ αντίθετα, η Ευρωπαϊκή Ένωση ως πολυκρατική οντότητα παρουσιάζει ένα σχετικό έλλειμμα πολιτικής ολοκλήρωσης και μια περισσότερο άκαμπτη δομή στα περισσότερα επίπεδα αποφάσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ότι η ΕΚΤ έχει την ευθύνη για την κατεύθυνση της νομισματικής πολιτικής αλλά η εφαρμογή και εποπτεία πραγματοποιείται από της εθνικές κεντρικές τράπεζες. Αυτή η θεσμική διαφορά επιτρέπει στις Αμερικάνικες αρχές και ειδικά στην Ομοσπονδιακή Τράπεζα (FED) να αντιδρούν γρηγορότερα και να εφαρμόζουν την οικονομική πολιτική τους πιο ευέλικτα σε σχέση με τις αντίστοιχες αρχές σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, αν και μέχρι τώρα δεν φαίνεται αυτή η «έλλειψη» να έχει δημιουργήσει σοβαρότατες επιπτώσεις στην οικονομική διαχείριση της ευρωζώνης.
2.Μέγεθος & ανταγωνιστικότητα της οικονομίας
Το μέγεθος της οικονομίας που υποστηρίζει ένα νόμισμα παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην πορεία αυτού του νομίσματος ως μέσο αποθεματικών. Οικονομετρικές αναλύσεις έχουν αποδείξει ότι υπάρχει σαφής σχέση μεταξύ του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) μίας χώρας ή οικονομικής ζώνης (π.χ ευρω ζώνη) και των ποσοστών του νομίσματος χρήσης σε αυτήν όσον αφορά τα παγκόσμια αποθεματικά. Ή συγκεκριμένη σχέση υποδηλώνει την σημασία του μεγέθους και της απόδοσης μιας οικονομίας (μεγέθυνση, δομές , κλπ) ως προϋπόθεση για την εξάπλωση του νομίσματος ως αποθεματικό μέσο. Μετά την διεύρυνση τον προηγούμενο Απρίλιο (υπογραφή προσχώρησης) ο πληθυσμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα είναι περίπου 450 εκ. ενώ της Αμερικής είναι περίπου 300 εκ. Το ΑΕΠ της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα είναι σχεδόν στα ίδια επίπεδα με αυτό των ΗΠΑ. Στοιχεία πού αναμφιβόλως αποδεικνύουν ότι η οικονομία του ευρώ σε σχέση με τα θεμελιώδη μεγέθη είναι συγκρίσιμη με αυτήν των ΗΠΑ.
Πέρα από την μακροοικονομική σταθερότητα ή το μέγεθος, η ελκυστικότητα του ενός ή του άλλου νομίσματος εξαρτάται και από την ανταγωνιστικότητα της οικονομικής χώρας ή ζώνης που το εκδίδει. Η αμερικάνικη οικονομία διατηρεί μεγαλύτερους ρυθμούς ανάπτυξης από την ευρωπαϊκή η οποία ταλανίζεται από πολύ βαθύτερα δομικά προβλήματα. Γεγονός που αν συνδυαστεί με το ότι οι αμερικάνικες επιχειρήσεις επικρατούν στο σύγχρονο οικονομικό στερέωμα τότε η αμερικάνικη οικονομία είναι σαφέστατα περισσότερο ανταγωνιστική από την ευρωπαϊκή.
Βεβαίως οι πολιτικές και διοικητικές αρχές σε κρατικό και ευρωπαϊκό επίπεδο δείχνούν να έχουν συνειδητοποιήσει την αναγκαιότητα της άμεσης εφαρμογής διαρθρωτικών αλλαγών, αντιλαμβανόμενες ότι μετά την σημαντική μείωση του κόστους χρήματος από την ΕΚΤ επαφίεται στην δημοσιονομική πολιτική να οδηγήσει την Ευρωπαϊκή Ένωση σε δυναμική ανάπτυξη. Ήδη υπάρχουν σκέψεις για πιθανή χαλάρωση του Συμφώνου Σταθερότητας σε συνθήκες ύφεσης, ένα μέτρο πού θα ενισχύσει την αντίδραση των Ευρωπαϊκών οικονομιών σε περιόδους οικονομικής δυσπραγίας. Σε πολιτικό επίπεδο η ισχυρή δέσμευση στον σκοπό να γίνει η Ευρώπη ο ισχυρότερος οικονομικός πυλώνας του διεθνούς συστήματος πιστοποιείται από τη συνεχή εστίαση των ευρωπαϊκών κρατών στην Στρατηγική της Λισσαβόνας ακόμα και στις παρούσες συνθήκες ύφεσης.
3.Εμπορικές δύναμη & σχέσεις
Η εξάπλωση ενός νομίσματος ως αποθεματικό μέσο κατευθύνεται σε μεγάλο βαθμό από τις εμπορικές σχέσεις και την εμπορική δύναμη της κάθε οικονομίας. Εξετάζοντας τις εμπορικές σχέσεις θα μπορούσαμε να περιμένουμε μια ενίσχυση του ευρώ ως αποθεματικό νόμισμα προς τους βασικούς εμπορικούς εταίρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως οι χώρες της Αφρικής, της Μέσης Ανατολής, της Ρωσίας και πιθανώς μελλοντικά της Κίνας. Αντιθέτως το παραπάνω φαινόμενο θα εκδηλωθεί πολύ πιο δύσκολα στην υπόλοιπη Ασία και στις χώρες της Λατινικής Αμερικής κυρίως λόγω των ισχυρών εμπορικών δεσμών τους με τις ΗΠΑ.. Σε σχέση με την εμπορική δύναμη, το εξωτερικό εμπόριο της Ευρωζώνης είναι περίπου 25% ενώ των ΗΠΑ σχεδόν 20% του ΑΕΠ, ένα γεγονός που υποδεικνύει ότι η οικονομία της Ευρωζώνης είναι πιο ανοικτή. Μάλιστα η οικονομία του ευρώ είναι ο μεγαλύτερος εισαγωγέας και εξαγωγέας σε παγκόσμιο επίπεδο, καταλαμβάνοντας ποσοστό 19% του παγκόσμιου εμπορίου ενώ το αντίστοιχο μέγεθος των ΗΠΑ καταλαμβάνει 15%[iii]. Άρα φαίνεται ότι η εμπορική ισχύ των δύο οικονομιών είναι συγκρίσιμη. Ας μην ξεχνάμε βέβαια ότι η εμπορική δύναμη εξαρτάται κυρίως από την ανταγωνιστικότητα της κάθε οικονομίας Άρα η αμερικάνικη οικονομία ως περισσότερο ανταγωνιστική και σε συνδυασμό με την σημαντική ανατίμηση του ευρώ ίσως έχει μία σπουδαία ευκαιρία να αυξήσει μελλοντικά την εμπορική της επιρροή.
4.Διάρθρωση των χρηματαγορών
Αναμφίβολα η σπουδαιότητα ενός νομίσματος εξαρτάται από την αποδοτικότητα και το βάθος των χρηματοοικονομικών αγορών στις όποιες συναλλάσσονται πρωτογενώς οι διάφοροι παραγωγικοί συντελεστές (υποδομές, γη, κεφαλαιουχικοί πόροι, κλπ)[iv] η χρηματοοικονομική αγορά των ΗΠΑ είναι βαθύτερη και με μεγαλύτερη ρευστότητα από αυτήν της Ευρώπης ακόμη και μετά της εισαγωγή του κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος. Η Ευρωζώνη δεν έχει επιτύχει να δημιουργήσει ελαστικές χρηματαγορές ιδιωτικών αξιών (private equities) με μεγάλο βαθμό ρευστότητας[v]. Οι αγορές μετοχικών κεφαλαίων και εταιρικών ομολόγων ιδιαίτερα κυριαρχούνται από το αμερικάνικο νόμισμα. Η αγοραστική αξία (market value) των ομολόγων που εκδίδονται στις ΗΠΑ είναι περίπου διπλάσια από το αντίστοιχο μέγεθος στην Ευρωζώνη.
Βέβαια σε σχέση με την αγορά ομολόγων συγκεκριμένα το ευρώ από τον πρώτο χρόνο εμφάνιση του είχε επιτυχημένη απόδοση. Μέσα σε αυτό το χρόνο οι εκδόσεις ομόλογων, τραπεζικών περιουσιακών στοιχείων και μετοχών (bond issues, equities and bank assets ) κατονομασμένες σε ευρώ έφτασαν τα 27 τρις δολάρια ($27tr) και ξεπέρασαν κατά 4 τρις δολάρια το αντίστοιχο μέγεθος σε αμερικάνικο νόμισμα ($23tr). Κατά την περίοδο 1990-1998, οι εκδόσεις ομολόγων από τις χώρες μέλη της ευρωζώνης αποτελούσαν 10% των συνολικών εκδόσεων ομολόγων στην περιοχή του ευρώ (euro area) και μόλις 2% αυτών εκτός ευρωζώνης, στην παρούσα φάση τα παραπάνω ποσοστά έχουν γίνει 75% και 20% αντιστοίχως. Αν συνυπολογίσουμε και το γεγονός ότι οι Ευρωπαϊκές χρηματαγορές υποστηρίζονται πλέον από την ΕΚΤ ως δανειστή της τελευταίας στιγμής[vi] τότε καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει το υποστηρικτικό χρηματοοικονομικό περιβάλλον το οποίο ανοίγει θετικές προοπτικές στο ευρώ να ανταγωνιστεί το δολάριο ως διεθνές νόμισμα και αποθεματικό μέσο στο εγγύς μέλλον .
Τα πλεονεκτήματα του δολαρίου
Παρά την ανοδική ελκυστικότητα του ευρώ στις διεθνείς χρηματαγορές , το δολάριο έχει σημαντικά πλεονεκτήματα ιδιαίτερα στον χρηματοοικονομικό τομέα ως υπερκείμενο νόμισμα.
Ένα πρώτο πλεονέκτημαείναι ότι το δολάριο παραμένει το κύριο ενδιάμεσο (intermediate vehicle currency) νόμισμα για τις συναλλαγές μεταξύ διεθνών νομισμάτων[vii]. Ο παραπάνω ρόλος κυριαρχείται από το δολάριο λόγω του βάθους, της ρευστότητας και της ελαστικότητας των Αμερικάνικων χρηματαγορών που επιτρέπουν στους επενδυτές να εισέρχονται ή να εξέρχονται στην αγορά πουλώντας και αγοράζοντας δολάρια χωρίς να μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά την τιμή του[viii]. Οι μισές από τις εμπορικές συναλλαγές σε παγκόσμιο επίπεδο είναι κατονομασμένες σε δολάρια.
Ένα δεύτερο πλεονέκτημα για το δολάριο που προσφέρει η δομή των αμερικανικών χρηματαγορών είναι ότι προσελκύουν εξαιρετικά μεγάλα ποσά επενδύσεων και κεφαλαίων, γεγονός που πιστοποιεί την σπουδαιότητα της Αμερικής ως διεθνές χρηματοοικονομικό κέντρο και εκ’ των πραγμάτων καθιστά το αμερικάνικο νόμισμα την πιο αξιόπιστη λύση ως αποθεματικό μέσο.
Τέλος ένα τρίτο πλεονέκτημα είναι οι δυνάμεις αδράνειας (inertia) , ένα φαινόμενο το οποίο έχει ενταθεί από το διατηρήσιμο έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών του Αμερικάνικου κράτους τα τελευταία 30 χρόνια. Το συγκεκριμένο μέγεθος ερμηνεύεται από πολλούς ως την μεγαλύτερη απόδειξη ότι οι ΗΠΑ αποτελούν μαγνήτη διεθνών κεφαλαίων και επενδύσεων οδηγώντας στην πρωτοκαθεδρία του δολαρίου ως διεθνές συναλλαγματικό μέσο. Η θέση της αυτή επέτρεψε στην Αμερική να χρηματοδοτήσει τα εμπορικά ελλείμματα της για περίπου 30 χρόνια, μέσω ουσιαστικά της ανταλλαγής των εισαγωγών της με πώληση ομολόγων, γης και μετοχών (bonds, real estate and stocks) σε αλλοδαπούς επενδυτές[ix]. Με την διατήρηση του εμπορικού ελλείμματος της , η Αμερική έχει προσφέρει την απαραίτητη ρευστότητα στο διεθνές χρηματοοικονομικό σύστημα. Λόγω αυτής της εξάρτησης δεν είναι πολύ εύκολο και ρεαλιστικό οι χώρες και οι ιδιώτες επενδύτες να αλλάξουν την συμπεριφορά τους σε σύντομο χρονικό διάστημα διακινδυνεύοντας σημαντικές απώλειες αξίας. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι οι δυνάμεις αδράνειας (inertia) είναι σημαντικός φορέας μη αλλαγής, ένα φαινόμενο που αποδείχθηκε από την συνέχιση της κυριαρχίας της στερλίνας μέχρι τα μέσα του 20ουαιώνα παρόλο ότι η Μεγάλη Βρετανία είχε χάσει την οικονομική της παντοκρατορία προ πολλού[x].
Συμπεράσματα-Εκτιμήσεις
Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να τονίσουμε ότι σίγουρα το ευρώ έχει πολύ μεγαλύτερες προοπτικές από όλα τα πρώην νομίσματα των χωρών τις ευρωζώνης να αποτελέσει ένα ισχυρό αποθεματικό νόμισμα. Μόνο με την εισαγωγή του ευρώ τον Ιανουάριο του 1999 ποσό των πρώην νομισμάτων των χωρών της ευρωζώνης αξίας περίπου 45δις δολαρίων μετατράπηκαν σε κοινό νόμισμα αυξάνοντας εξ’ αρχής τα αποθεματικά κατονομασμένα σε ευρώ. Μία διαδικασία που εκ’ των πραγμάτων θα ενισχυθεί με την πραγματοποιούμενη διεύρυνση αλλά χωρίς σίγουρα να σημαίνει κυριαρχία του ευρώ ως αποθεματικό μέσο.
Αν όμως συνυπολογίσουμε ότι τις τελευταίες δεκαετίες ακολουθείται όλο και περισσότερο, έστω και με αργούς ρυθμούς, , μια στρατηγική διαφοροποίησης (diversification-νομισματική κατανομή portfolio)[xi]των επίσημων αποθεματικών με αποτέλεσμα το δολάριο να χάσει περίπου 13% του ποσοστού χρήσης του ως αποθεματικό νόμισμα διεθνώς[xii] τότε η εμφάνιση του ισχυρού ευρώ μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει μια ασφαλής εναλλακτική λύση και κίνητρο ώστε η παραπάνω διαδικασία να ενισχυθεί. Σε γενικές γραμμές οι κεντρικές τράπεζες διατηρούν μια συμπεριφορά αποφυγής κινδύνου (risk averse). Αυτό σημαίνει ότι θα περιμένουν αρκετό διάστημα ώστε να ελέγξουν την πορεία του ευρώ και μετά θα προβούν σε πιθανές κινήσεις διαφοροποίησης των αποθεματικών τους . Μην λησμονώντας ότι το δολάριο έχει τέτοια ισχυρή θέση στο νομισματικό σύστημα τότε κάθε μετάβαση θα είναι εκ’ των πραγμάτων αργή και σταδιακή.
Η διατήρηση του σημαντικού ελλείμματος τρεχουσών συναλλαγών των ΗΠΑ επέδρασε σε ένα βαθμό στην υποτίμηση του αμερικάνικου νομίσματος κατά περίπου 28% σε ονομαστικούς όρους μεταξύ του Απριλίου 2002 και Ιουλίου 2003[xiii]. Αυτή η εξέλιξη δεν μπορεί να ερμηνευτεί εύκολα. Αρχικά ίσως υποδηλώνει μια τάση έλλειψης αξιοπιστίας στο αμερικάνικο νόμισμα και εν’ γένει στην αμερικάνικη οικονομία , η όποια αν συνδυαστεί με την στρατηγική διαφοροποίησης (diversification strategy) τότε ανοίγεται σίγουρα μια θετική προοπτική για το ευρώ να ανταγωνιστεί το δολάριο ως αποθεματικό μέσο . Από την άλλη πλευρά όμως καθιστά την ευρωπαϊκή οικονομία λιγότερο ανταγωνιστική με ακριβότερες εξαγωγές, γεγονός που σε συνδυασμό με τα δομικά προβλήματα της μπορεί να δράσει αρνητικότατα. Η ελκυστικότητα κάθε νομίσματος εξαρτάται σε τελική ανάλυση από την ελκυστικότητα της οικονομίας υποστήριξης του. Στην περίπτωση της Ευρώπης και της Αμερικής η τελευταία θα εξαρτηθεί από διάφορους αβέβαιους παράγοντες. Στην περίπτωση της πρώτης κυρίως από την αντιμετώπιση των δομικών προβλημάτων της και στην περίπτωση της δεύτερης από την εξέλιξη της γεωπολιτικής στρατηγικής της. Ιδιαίτερα η πολεμική εμπλοκή των ΗΠΑ χωρίς ορατό τέλος καθώς και η συνέχιση μια μονομερούς στρατηγικής σε θέματα εξωτερικής πολιτική προκαλεί αβεβαιότητα στους διεθνείς επενδυτές[xiv].
Σε τελική ανάλυση καλό είναι να θυμηθούμε ότι η αμερικανική οικονομία έχει έρθει σε δύσκολη θέση και στο παρελθόν, μεταξύ του τέλους της δεκαετίας του 70 και της αρχής αυτής του 80 , με μια περίοδο πολύ υψηλού πληθωρισμού, δημιουργίας εμπορικών ελλειμμάτων και μέτριου ρυθμού μεγέθυνσης. Εκείνη ακριβώς την εποχή το δολάριο ως συναλλαγματικό μέσο χρήσης έχασε ένα αξιολογότατο μερίδιο αγοράς σε παγκόσμιο επίπεδο (global market share). Ας φανταστούμε τι θα μπορούσε να γίνει εάν υπήρχε τότε στο στερέωμα μια εναλλακτική λύση με το υπόβαθρο του ευρώ. Βέβαια πέρα από κάθε φαντασία της τελική απάντηση στο ζήτημα μας θα την δώσουν οι πολιτικές, οι αγορές και αμετάκλητα η ιστορία.
Υποσημειώσεις
[i] “The Dollar vs the Euro: Do we care?”, Barry Eishengreen
“The Euro versus the Dollar: Will there be a struggle for Dominance?” C.Fred Bergsten, Institute of International Economics
[ii] “The Euro: An International reserve and transaction currency”, Speech by Ms Sirkka Hamalainen, member of the Executive board of ECB
[iii] “ European Union gets ready to grow”, The Wall Street Journal, 10/10/02
“The Dollar vs. the Euro: Do we care?”, Barry Eishengreen
[iv] “The Euro: An International reserve and transaction currency”, Speech by Ms Sirkka Hamalainen, Member of the Executive Board of ECB
[v] “Prospects for International Currency use of the Euro”, Anna J.Swartz
[vi] “The Euro as a reserve currency”, Barry Eishengreen
[vii] Διότι παραδείγματος χάρη αν μια Ιαπωνική εταιρεία θέλει να κάνει μία πληρωμή στο Μεξικό τότε το κόστος διεκπεραίωσης (transaction costs) είναι σαφώς πιο περιορισμένο[vii] όταν το πρώτο νόμισμα (Γεν) ανταλλαχθεί με δολάρια και τα δολάρια χρησιμοποιηθούν για να πληρωθεί το οφειλόμενο ποσό στο δεύτερο νόμισμα (Πέσο).
[viii] “The Euro as a reserve currency”, Barry Eishengreen
[ix] “Who is afraid of the Euro”, Paul Krugman
[x] “The Dollar vs. the Euro: Do we care?”, Barry Eishengreen
[xi] Τη λογικής του «δεν βάζω όλα τα αβγά στο ίδιο καλάθι»
[xii] “The Euro-Challenger To The Global Currency Title”, Marc Feustel
[xiii] Από 0.8624 δολάρια / ευρώ σε 1.14163 δολάρια / ευρώ – http://www.x-rates.com
[xiv] Με κύριο μέλημα τα επιπλέον σημαντικά μελλοντικά έξοδα για την επιχείρηση στο Ιράκ τα οποία επιβαρύνουν τα επισφαλή για την οικονομική σταθερότητα δίδυμα ελλείμματα (δημοσιονομικό & εμπορικό) του αμερικάνικου κράτους